Enməmiş xaya haqqında ən çox verilən suallar!

Enməmiş xaya nədir?
Kriptorxizm olaraq da bilinən enməmiş xaya, dölün inkişafı və ya erkən körpəlik dövründə bir və ya hər iki xayanın qarın boşluğundan xayaya doğru enməməsi halıdır. Bu halda, xaya qasıq kanalında və ya qarında qalmış ola bilər.

Yenidoğulmuşlarda enməmiş xayalar nə qədər yaygındır?
Enməmiş xayalar nisbətən tez-tez rast gəlinir, vaxtında doğulan oğlan yenidoğulmuşların təxminən 3-5% -ni və vaxtından əvvəl doğulmuş körpələrin 30% -də görülür. Təhmini 30-35%da, enməmiş xaya həyatın ilk bir neçə ayında öz-özünə enə bilir.

Enməmiş xayalara nə səbəb olur?
Enməmiş xayaların dəqiq səbəbi tam aydınlaşdırılmamışdır, lakin bunun genetik, hormonal və ətraf mühit faktorlarının təsir etdiyi düşünülür. Erkən doğuş və az çəki bilinən risk faktorlarıdır.

Enməmiş testislər üçün risk faktorları varmı?

Enməmiş testislər üçün risk faktorlarına ailədə bu vəziyyətin hekəyəsi (ata, qardaş kimi), vaxtından əvvəl doğuş,  doğuşda aşağı çəki və hamiləlik zamanı ananın müəyyən maddələrə, məsələn, spirt, tütün və ya müəyyən dərmanlara məruz qalması daxildir.

Enməmiş xayalar müalicə olunmazsa hansı fəsadlar yarana bilər?
Müalicə olunmayan enməmiş xayalar sonsuzluq, xaya xərçəngi riskinin artması, xayaların burulması və qasıq yırtığı kimi ağırlaşmalara səbəb ola bilər.

Enməmiş xayalar necə diaqnoz qoyulur?
Enməmiş testislər adətən əl ilə fiziki müayinə zamanı diaqnoz qoyulur.

Uşada enməmiş xayaların müayinəsi hansı yaşda aparılmalıdır?
İlk müayinə yenidoğulan zaman edilir. Əgər uşağınızın xayaları 3-6 aya qədər enməyibsə, əlavə dəyərləndirmə və mümkün müdaxilə üçün uşaq uroloquna müraciət etmək tövsiyə olunur.

Enməmiş xayaların müalicəsi nədir?
Enməmiş xayaların əsas müalicəsi orxiopeksiya kimi tanınan cərrahi müdaxilədir.

Enməmiş xayaların müalicəsi hormondan istifadə edilirmi?

Avropa Uroloji Cəmiyyəti və Amerika Urologiya Assosiasiyası xayanın endirilməsi üçün hormon müalicəni tövsiyyə etmir. Hormon terapiyası bəzi hallarda  iki tərəfli enməmiş xayalarda cərrahi müdaxiləyə əlavə olaraq təyin edilir.

Orxiopeksiya nədir və necə aparılır?

Orxiopeksiya enməmiş xaya(lar)ın əməliyyat ilə xayalığa endirilməsi əməliyyatıdır. Əməliyyat adətən 6-18 aylıq yaş arasında aparılır və açıq və ya laparoskopik üsullarla edilə bilər.

Enməmiş xayalar üçün cərrahiyyə əməliyyatının müvəffəqiyyət nisbəti necədir?
Orxiopeksiyanın müvəffəqiyyət nisbəti ümumiyyətlə yüksəkdir, əməliyyatların 95-96% -i xaya xayalığa uğurla yerləşdirilir və canlı xaya ilə nəticələnir.

Enməmiş xayalar üçün əməliyyatın mümkün riskləri və fəsadları hansılardır?
Fəsadlar nisbətən nadirdir, lakin infeksiya, qanaxma, xaya və ya ətraf strukturların zədələnməsi və əməliyyatdan sonra xayanın xayada qalmaması ola bilər.

Uşağın enməmiş xaya əməliyyatından sonra sağalması nə qədər vaxt alır?

Uşaqların əksəriyyəti əməliyyatdan sonra 1-2 həftə ərzində sağalır, bəzi kiçik ağrılar və şişliklər tədricən azalır.

Hər enməmiş xaya (kriptorxizm)  əməliyyat olunmalıdır?
Bəzi hallar, yanlış olaraq enməyən xaya diaqnozunun qoyulmasına səbəb ola bilər. Bunlardan ən çox təsadüf olunanı xalq arasında utancaq xaya adlanan  yalançı kriptorxizm (retraktil xaya) dır.  Bu zaman xayalar vaxtaşırı olaraq xayalığı tərk edir və yuxarı qalxır. Bu xüsusilə uşağa soyuq olanda və ya müayinə edərkən baş verir. Həqiqi kriptorxizmin yalançı kriptorxizmdən olan fərqi ondan ibarətdir ki, yalançı kriptorxizm zamanı xayalar (və ya xayalardan biri) öz yerinə qayıdır və müəyyən müddət orada olur, həqiqi kriptorxizm zamanı isə xaya xayalıqda olmur (yalnız əməliyatdan sonra xayalar xayalığa enə bilər). Yalançı kriptorxizm təhlükəli sayılmır və əməliyat tələb etmir. Lakin yalançı kriptorxizm uşaq böyüdükcə 30% ehtimalda gərçək enməmiş xaya xalına gələ bilər. Bu vəziyyətin tam olaraq ortaya qoyulması üçün şübhə duyulan hallarda bu işlə məşgul olan təcrübəli mütəxəssis həkimlərə göstərilməlidir.

Enməmiş xayaların müalicəsindən sonra  nəzarət lazımdırmı?
Əməliyyatdan sonra uşaq uroloqu ilə müntəzəm təqib, xaya(lar)ın mövqeyini və funksiyasını izləmək üçün vacibdir. Müayinələrin tezliyi konkret vəziyyətdən asılı olaraq dəyişə bilər, lakin ümumiyyətlə, əməliyyatdan bir neçə həftə sonra, 6 ayda və sonra hər il baş verə bilər.

Enməmiş xayalar övladımın sonrakı həyatda məhsuldarlığına təsir edə bilərmi?
Bəli, enməmiş testislər məhsuldarlığa təsir göstərə bilər. Hər iki testis enməyibsə və ya müalicə gecikdirilərsə, subfertilite və ya sonsuzluq riski daha yüksəkdir. Erkən diaqnoz və müalicə riski minimuma endirməyə kömək edə bilər, lakin yetkinlik dövründə məhsuldarlığı izləmək vacibdir.

Enməmiş testislər və testis xərçəngi arasında əlaqə varmı?
Uşaqlıqda enməmiş xayaları olan kişilərdə, hətta uğurlu müalicədən sonra belə, testis xərçəngi riski artır. Bununla belə, ümumi risk nisbətən aşağı olaraq qalır. Hər hansı anormallıqları erkən aşkar etmək üçün müntəzəm öz-özünə müayinələr və bir uroloqa müntəzəm müayinələr vacibdir.

Enməmiş xayaların müalicəsindən sonra uşağımın xaya sağlamlığına necə nəzarət edə bilərəm?
Uşağınıza yetkinlik yaşına çatdıqdan sonra müntəzəm olaraq testislərin özünü müayinəsinin vacibliyini öyrədin. Onları hər hansı qeyri-adi dəyişiklikləri, şişliyi və ya narahatlığı həkimə bildirməyə təşviq edin. Davamlı monitorinq üçün həkimlə müntəzəm müayinələr də vacibdir.

Əlavə sualım varsa nə edə bilərəm?

Mənimlə əlaqə saxlaya bilərsiniz

Dr.Pərviz Hacıyev, FEAPU

Uşaq Urologiyası Uzmanı